środa, 17 czerwca 2015

Miary probiercze złota i srebra

Na przełomie XIV i XV wieku Gdańsk, Elbląg, Toruń, Królewiec, Chełmno i Kraków wprowadziły znakowanie własnych wyrobów ze srebra.
Podstawową miarą srebra była 1 grzywna (marka wiedeńska = 280,6 gram), składająca się z 16 łutów. Najczęściej używano stopów dwunastołutowych (750/1000, w grzywnie 12 łutów srebra i 4 łuty domieszek, oznaczenie 12) i trzynastołutowych (812,5/1000, 13 łutów srebra i 3 łuty domieszek), spotyka się też stopy jedenastołutowe (687,5/1000), dziesięcio-, dziewięcio i ośmiołutowe (50% srebra).
W Rosji używano miary zołotnikowej. 1 funt rosyjski to 96 zołotników (1 zołotnik to 4,26 gram). Najczęściej stosowanym stopem był zawierający 84 zołotniki srebra i 12 zołotników domieszek (84/96 czystego złota, 875/1000, oznaczenie 84).

Miarą złota były karaty. 24 karaty to czyste złoto, stop osiemnastokaratowy (750/1000) to 18 części złota i 6 części domieszek (najczęściej srebra i miedzi), stop czternastokaratowy (583/1000) to 14 części złota i 10 części domieszek.
Złoto dukatowe to stop dwudziestotrzykaratowy (956/1000), istniał też dukat niemiecki i austriacki (986/1000), holenderski (979/1000), oraz rosyjski (958/1000)

W drugiej połowie XIX wieku większość państw europejskich przeszła na oznaczanie zawartości złota lub srebra w częściach tysięcznych i ustaliła trzy podstawowe rodzaje stopów:
1 - 940/1000 (współcześnie 916/1000, w Austrii 950/1000) części czystego srebra, 960/1000 części czystego złota (tzw. dukat);
2 - 875/1000 części czystego srebra (w Austrii 900/1000), 750/1000 części czystego złota (18 karatów);
3 - 800/1000 części czystego srebra, 583/1000 części czystego złota (14 karatów);
4 - 750/1000 części czystego srebra (dawna 12).

Najprostszym testem, pozwalającym stwierdzić czy przedmiot wykonano ze srebra, jest metoda "na kwas". Maleńka kropelka cieczy probierczej zabarwia powierzchnię srebra na kolor brunatnopurpurowy, lecz nie barwi stopów innych metali.

Kolejna metoda, stosowana już w starożytności dla srebra i złota, polega na wykonaniu na kamieniu probierczym rysy badanym stopem i obok iglicą probierczą, wykonaną ze stopu i znanej próbie. Po zwilżeniu obydwu rys cieczą probierczą (dla srebra 3 części dwuchromianu potasowego, 4 części kwasu siarkowego i 32 części wody), rysa zrobiona stopem o niższej próbie będzie miała jaśniejszy odcień.

Następną dla srebra jest metoda ogniowa, kupelkowa, opisana po raz pierwszy przez Theofrasta w III w. p.n.e.
Do małej kupelki (miseczki wykonanej z białego węgla kostnego i popiołu z drewna bukowego) wrzucano parę gramów ołowiu i rozżarzano na palenisku, następnie wrzucano próbkę badanego stopu srebra o ściśle określonej wadze. Próbka była pobierana dłutkiem i na dnie przedmiotu zostawał tzw. wężyk probierczy. Po pewnym czasie wyżarzania srebro stawało się płynne, a ołów wraz z domieszkami zawartymi w stopie srebra wsiąkał w ścianki kupelki. Porównanie wagi próbki i otrzymanego srebra pozwala na określenie czystości stopu z dokładnością ok. 2%.

Źródło: Michał Gradowski, "Dawne złotnictwo, technika i terminologia", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980. ISBN 83-01-00983-7